تاریخچه، مفهوم و آداب و رسوم شـــــب یلـــدا
شـــــب یلـــدا یا شـــــب چـــله یکی از قدیمیترین جشنهای ایرانی است که مثل نوروز و چهارشنبهسوری از تاریخ و پیشینه قدیم ایران به یادگار مانده. شـــــب یلـــدا در واقع از زمان غروب آفتاب در آخرین روز پاییز یعنی ۳۰ آذر شروع میشود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان یعنی اول دی به پایان میرسد.
این شـــــب از تمام شـــــبهای سال بلندتر است و اجداد ما در تمامی کشورهای پارسی زبان هر سال آن را جشن میگرفتهاند. شـــــب چـــله به عنوان بلندترین شـــــب سال، برای ما پر از خاطره است، از زمان کودکی که انشای شـــــب یلـــدا مینوشتیم تا جمع شدن فامیل، انداختن سفره شـــــب یلـــدا، تزیین انــــار شـــــب یلـــدا و گوش دادن به شعــــر و قصـــه زیر کـــرسی، شاهـــنامه خوانی و فال حافـــظ گرفتن،
یلـــدا یعنی چه؟ ( ریشه شناسی این کلمه)
یلـــدا واژهای سُریانی به معنای زایش و تولد است. سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. این معنا، از بررسی و تحقیق در واژهنامهها و کتابهای تاریخی به دست آمده است. ابوریحان بیرونی، دانشمند همه فن حریف و تقویمشناس، از شـــــب یلـــدا با نام میلاد اکبر یاد میکند؛ و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. کتاب آثار الباقیه نوشته اوست. کتاب به عربی نوشته شده و در حال حاضر، چند ترجمه فارسی از آن منتشر میشود. ابوریحان در این کتاب گاهشماری و تقویم اقوام مختلف را بررسی کرده است. اگر علاقمند باشید میتوانید مراسمات و جشنهای اقوام باستان را در این کتاب مطالعه کنید.
دقیقا مشخص نیست که واژه یلـــدا چه زمان و چطور وارد زبان فارسی شده است. از تاریخ اینطور برمیآید که، مسیحیان اولیه که در روم زندگی سختی داشتند و عدهای از آنان به ایران مهاجرت میکنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا میکند.
تاریخچه شـــــب یلـــدا
تاریخچه شـــــب یلـــدا به گذشتههای بسیار دور برمیگردد. اما قدمت دقیقش مشخص نیست. برخی باستانشناسان، تاریخ شـــــب یلـــدا را هفت هزار ساله میدانند. آنها به ظروف سفالی دوره پیش از تاریخ، استناد میکنند. این ظروف دارای نقوش حیوانیِ ماههای ایرانی، مانند قوچ و عقرب هستند. البته این نقوشِ در کتیبهها و یافتههای باستانشناسی کمیاباند. اما باستانشناسان معتقدند، میشود آیین مربوط به شـــــب یلـــدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد. با همهی اینها آنچه به عنوان شـــــب یلـــدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال، قبل از میلاد برمیگردد. یلـــدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاهشماری بابلیها و مصریها ست.
آداب و رسوم شـــــب یلـــدا چیست؟
آتش: (برپا کننده نور و گرما)
قدیم دور کـــرسی مینشستند، قبلتر از آن دور آتش جمع میشدند، و الان بخاریها مجلس را گرم میکنند. آتش در گذشته نماد خورشید بود و برپا کردن آتش به خاطر پاسداشتش انجام میشده است. البته برخی هم عقیده دارند که آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن میکردند. وظیفه این آتش از بین بردن و فراری دادن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده است.
مثلگویی یا قصـــهخوانی در شـــــب یلـــدا
مثلگویی که نوعی شعــــرخوانی و داســــتانخوانی است در قدیم اجرا میشده. به این صورت که خانوادهها در این شـــــب گرد هم میآمدند و پیرترها برای همه قصـــه تعریف میکردند. مثل قصـــههای کوچک و داســــتانهای غیر واقعی اند. بیشتر قهرمانهای آن جانوران، دیوان و پریان هستند و برای سرگرمی و خوشایند کودکان گفته و یا نوشته میشوند.
در هر نقطهای از کشور قصـــههای مربوط به فرهنگ خودشان رواج بیشتری دارد. مثلا آذربایجانیها قصـــه حسین کرد شـــــبستری میخوانند و خراسانیها بیشتر از داســــتانهای شاهـــنامه داســــتان سرایی میکنند.
فال حافـــظ در شـــــب یلـــدا
معمولا در شـــــبهای یلـــدا بزرگ فامیل به دیوان حافـــظ تفالی میزند. به این ترتیب که مخاطب فال نیت کرده و بزرگ مجلس این جمله یا شبیه به این را میگوید: ای حافـــظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی! بعد لای دیوان را باز میکند. غزل بالای سمت راست، جواب تفال است.
اگر وسط غزل باشد، فال از ابتدای غزل که در صفحه پشت است، خوانده میشود. سه بیت از غزل بعدی نیز شاهد فال خواهد بود. بعد از خواندن غزل، فال را تفسیر میکند. اگر محتوای شعــــر مثبت باشد فال را خوب و اگر نباشد آن را بد میدانند. از آنجا که عمده غزلیات حافـــظ دارای محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده است؛ فالها معمولا روحیه بخشند.
شاهـــنامه خوانی
جزء جداییناپذیر دیگر شـــــب یلـــدا، شاهـــنامهخوانی ست. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده. جذابیت شاهـــنامهخوانی به شیوه نقالی چند برابر میشود. متاسفانه این رسم نقالی در حال نابودی ست. باید خیلی خوش شانس باشید که در خانوادهتان چنین فردی داشته باشید.
سفره شـــــب یلـــدا
از جذابترین آیینهای شـــــب یلـــدا یا شـــــب چـــله، سفره و خوردنیهای آن است. سفره شـــــب یلـــدا شامل میـــوههای مخصوص، آجیــــل مخصوص و دیگر تنقلات است. در شـــــب چـــله در دوران قدیم، سفرهای به نام میَزد پهن میکردند. آنها میـــوههای تر و خشک، آجیــــل یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک بر سفره میگذاشتند. لرک از اجزای اصلی این سفره بود و در واقع ولیمه این جشن به حساب میآمد. از اجزای دیگر این سفره آتشدان، عطردان، بخوردان و بَرسَم را میتوان نام برد. بَرسَم وسیلهای برای دعاخوانی ست که از جنس شاخه گیاهی خاص و یا فلزِ برنج و نقره ساخته میشود.
میـــوههای شـــــب یلـــدا
میـــوهها جزئی اصلی از سفره یلـــدا هستند. در این سفره نقش اصلی را میـــوههای سرخ رنگ بر عهده دارند. رنگ سرخ این میـــوهها نماد خورشید است.
انــــار: انــــار میـــوه اصلی سفره شـــــب یلـــدا ست. پیشینیان انــــار را میـــوه باروری و برکت میدانستند. آنها این معنا را از دانههای زیاد آن دریافت میکردند. همچنین انــــار به خاطر رنگ قرمزش نماد شادی و خورشید است. در واقع خوردن انــــار در شـــــب یلـــدا به خاطر اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است. یعنی آنها با توسل به انــــار و خوردن آن برکت را از دانههای زیاد آن میگرفتند و نیروی باروری را در خود افزایش میدادند. به همین ترتیب یکی از میـــوههایی که در خوانچه یلـــدای عروس میگذارند انــــار است.
هنــــدوانه: هنــــدوانه هم مثل انــــار میـــوه مخصوص سفره یلـــدا ست. اما آیا خوردن هنــــدوانه اول سرما عجیب نیست؟ باید گفت؛ همه میدانیم که هنــــدوانه میـــوهای تابستانی ست؛ پس هنــــدوانه علاوه بر سرخیش نمادی از خورشید است و یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این بوده که اگر مقداری هنــــدوانه در شـــــب چلّه بخورند؛ در سراسر چلّه بزرگ و کوچک، از سرما و بیماری در امان خواهند بود. همچنین هنــــدوانه هم مثل انــــار از میـــوههای پردانه است و نماد برکت و فراوانی.
– از دیگر میـــوههای سفره یلـــدا میتوان انواع میـــوههای پاییزی را نام برد. در گذشته به همراه انــــار و هنــــدوانه، میـــوههای فصلی را هم در سفره میگذاشتند. میـــوههایی مثل پرتقال و انواع مرکبات، سیب، خرمالو، گلابی و حتی لبو و کدو تنبل میتوانند جایی در سفره یلـــدا داشته باشند.
آجیــــل شـــــب یلـــدا
مغزهایی مثل پسته، گردو، بادام و فندق اجزای اصلی آجیــــل مخصوص شـــــب یلـــدا هستند. در کنار اینها انجیر و توت خشک شده هم حاضر اند. از قدیم نخودچی و کشمش در بین آجیــــل شـــــب یلـــدا وجود داشته. غیر از اینها گندم و نخود برشته، شاهدانه، تخمه هنــــدوانه و کدو هم جز آجیــــلهای شـــــب یلـــدا بوده. امروزه به آجیــــل شـــــب یلـــدا تنقلاتی هم اضافه شده. باسلق و پشمک هم از شیرینیهای این سفره هستند. درست است که آجیــــل به عنوان سالمترین تنقلات شناخته میشوند؛ اما حواستان به کالری بالای آن و تنوع زیاد خوراکیها در سفره یلـــدا هم باشد.
شـــــب یلـــدایی عروس
شـــــب یلـــدا برای تازه عروسها شیرینی خاص خود را دارد. چرا که در این شـــــب رسمی دلنشین، مختص به آنان برگزار میشود. رسمی که بازمانده از آداب گذشتگان است. رسمی که در این شـــــب برگزار میشود از این قرار است که؛ خانواده داماد برای تازه عروسشان هدایایی را آماده میکنند و به نیت مهمانی به خانه آنها میروند. خانواده عروس هم خود را آماده بازدید از خانواده داماد میکنند. شـــــب چـــلهای عروس، در شهرستانها به همان شیوه قدیم اجرا میشود. هدایای تهیه شده را در سینی بزرگی قرار میدهند. به این سینی طبق میگویند. این هدایا برخی جاها به خوانچه چـــله هم مشهور است. زنان خانواده داماد طبق را روی سر قرار داده و به راهی منزل عروس میشوند. در شهرهای بزرگ شـــــب یلـــدایی عروس، مثل قدیم جریان ندارد. اما هنوز هستند خانوادههایی که این رسم زیبا را به جا بیاورند. اکثرا در این شهرها طبق جایش را به سبدهای چوبی، صندوقچههای کوچک و بزرگ و تزئینات مدرن داده است
شـــــب یلـــدا در دیگر نقاط جهان:
جالب است بدانید که، انقلاب زمستانی در نقاط مختلفی از جهان جشن گرفته میشود. به نظر میرسد، هر زمانی که مردم به نحوه حرکت خورشید پی بردهاند؛ به دنبالش تقویم خورشیدی را وضع کردهاند و در این تقویم به انقلاب زمستانی توجه خاصی داشتهاند.
شـــــب یلـــدا در افغانستان
افغانستان در گذشتههای دور جزئی از ایران بوده است. در آن زمانها سال نو در برخی تقویمهای ایران باستان، از یکم دی شروع میشده. زایش خورشید دلیل مناسبی برای این شروع بوده است. این تقویم هنوز هم در پامیر و ولایت بدخشان؛ در شمال شرقی افغانستان رایج است. جالب است بدانید که بدخشانیها اکثرا تاجیک هستند و به فارسی صحبت میکنند. آنها مراسمشان را تقریبا شبیه به مردم ایران انجام میدهند.
شـــــب یلـــدا در تاجیکستان
تاجیکستان در آسیای میانه جزء کشورهای فارسی زبان است. پس قطعا یلـــدا در اینجا هم رواج زیادی دارد. آنها در این شـــــب نان شیرینیهایی را که به شکل حیوانات درست شدهاند میخورند. در برخی از روستاها رسم است که، جدار پنجرهها را با پوستین پر میکنند؛ از سقف چرم آویزان میکنند و در حیاط خانه گندم میپاشند. فالگیری و پیش بینی آینده هم جزئی از این مراسم است.
شـــــب یلـــدا در پاکستان
در روزگار باستان، مردم کالاش در پاکستان امروزی زندگی میکردند. این مردم معتقد بودند که در انقلاب زمستانی، نیمه خدا برای جمع کردن عبادت کنندگان بازمیگردد. امروز هم این آیین در پاکستان انجام میشود. آنها در این شـــــب به دعا و نیایش میپردازند. مردان رسم حمام زمستانی را به جا میآورند. این حمام به صورت ایستاده انجام میشود. آنها در حالی که تکه نانی را در دست گرفتهاند روی سرشان آب میریزند. این مراسم از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز پاییز انجام میشود. زنان و دختران هم مراسم سنتی حمام را به جا میآورند. بعد از این تطهیر مراسم آتشافروزی برگزار شده و رقص و پایکوبی میکنند. غذای مخصوص این شـــــب شکمچه بز است.
شـــــب یلـــدا در شرق آسیا
شرق آسیا شامل کشورهای چین، ویتنام، کره، ژاپن و… است. انقلاب زمستانی در این کشورها بسیار مهم تلقی میشود. در این شـــــب آنها فستیوالی خاص در ارتباط با یین و یانگ برگزار میکنند.
– در جنوب چین مردم نوعی چای مخصوص مینوشند و غذای معمولشان کوفته برنجی است.
– در کُره کوفته برنجیهایشان را با لوبیای قرمز شیرین میپزند. کرهایها همچنین مایع مخصوصی را اطراف خانهشان میریزند تا ارواح خبیث و نیروهای شر را دور کنند.
– ژاپنیها یلـــدا را «توئوجی» مینامند. آنها در توئوجی حمام نارنج میگیرند. وان یا خزینه حمام را پر از نارنج میکنند؛ بخار آب در تماس با نارنج بوی آن را بخود میگیرد و در فضا پخش میکند.
شـــــب یلـــدا در آمریکای جنوبی
در بولیوی، پرو و اکوادور مراسمی برگزار میشود که به دوره اینکاها برمیگردد. در این کشورها این جشن را به عنوان گرامیداشت خورشید برپا میکنند. در تمدن اینکا، اینتی خدای خورشید بود. یکی از آیینهای این رسم، طناب پیچ کردن خورشید است. آنها در مراسمی نمادین به بالای کوه میروند تا خورشید را بگیرند و به سنگها ببندند و با این کار روزها را بلندتر کنند. یکی از نقاط باستانی که این رسم انجام میشده، کوهستان ماچوپیچو در پرو است.
شـــــب یلـــدا در بین سرخپوستان
سویال نام روز انقلاب زمستانی، در میان سرخپوستان هوپی آریزونای شمالی است. جشنها و مراسم این روز عبارتند از: تطهیر، رقص و گاهیاوقات اهدای هدیه. در این روز، سرخپوستان هوپی به استقبال کاچیناس (ارواح محافـــظ کوهستان) میروند. آنها عصاهایی برای دعا میسازند و از آن در سایر مراسمهای خود نیز استفاده میکنند.